تشبیه مرکّب در بوستان سعدی

تشبیه یعنی برقراری همانندی بین دو یا چند چیز در معنای مشترکی، و وقتی هر یک از این طرفین از دو جزء یا بیشتر تشکیل شده باشد آن تشبیه را به شرط پیوستگی آن اجزا، مرکّب می گویند. وجه شبه مرکّب، وجهی است که ترکیب در آن دو اعتبار دارد: یکی آن که از چند چیز انتزاع شده باشد و دیگر اینکه از چند وصف برای شیء واحدی گرفته شده باشد که این مورد دوم شامل تشبیه مفرد مقیّد و تشبیهات مفرد غیرمقیّدی می گردد که وجه شبه در آنها شکل، هیئت و حالت است. نظریه هیئت در آرای سکاکی، خطیب، تفتازانی و دیگر بلاغیونی که از آنها پیروی کرده اند، مطرح شده است، اعتقاد دارند که در تشبیه مرکب، هیئتی به هیئتی دیگر تشبیه می شود. در این پایان نامه به بررسی تشبیه مرکب و ساختار آن در بوستان سعدی پرداخته شده است؛ بدین معنی که با رجوع به کتب بلاغت، تشبیه مرکب مورد بررسی قرار گرفته و به تعریفی دست یافته شده و سپس با توجه بدین تعریف به بررسی تشبیهات بوستان همت گماشته شده است. چند ساختار بدست آمده از تشبیه مرکب در بوستان بدین قرار است: 1- مرکب ساده 2- مرکب تقدیری 3- مرکب مفروق یا متعددگونه 4- مرکب با جزئی مشترک 5- مرکب جمع. گاه برای اثبات تشبیه مرکّب لازم است که به تأویل و آشکار ساختن اجزای مقدّر دست زد. از سوی دیگر سنت اهل بلاغت این است که تشبیه مرکب را در ساختار ملفوفی آن؛ یعنی در هیئتی که طرفین از یکدیگر استقلال بافتی و ساختی داشته باشند، می جویند؛ ولی در این پایان نامه، تشبیهات مفروق نیز با همان هدف، بررسی شده اند. دیگر این که باز بنابر سنت اهل بلاغت، در بحث مرکب به الگویی مانند «جمع»، که تشبیه غیر مرکب بر آن عرضه می شود، اعتنایی نیست؛ اما در تحقیق حاضر، تشبیه مرکب نیز با آن الگو سنجیده شده است.